Aktualności

Informacja prasowa Narodowego Centrum Badań Jądrowych Otwock, 28.04.2022 r.

W projektach związanych z syntezą termojądrową konieczne jest wykorzystanie materiałów odpornych na wysokie temperatury i uszkodzenia radiacyjne. Obiecujące pod tym względem są materiały bazujące na węglu, zwłaszcza nanorurki węglowe i grafen. W badaniach odporności grafenu na wysokie strumienie neutronów brali udział naukowcy z Zakładu Badań Reaktorowych NCBJ.

Reaktory termojądrowe, takie jak powstające obecnie w Cadarache we Francji urządzenie badawcze ITER, czy jego następca – DEMO (planowana budowa w Hiszpanii), wykorzystują silne pole magnetyczne do uwięzienia plazmy, podgrzanej do temperatury dziesiątek milionów °C, w której zachodzą reakcje syntezy lekkich jąder atomowych. Aby zapewnić stabilne działanie urządzenia, konieczna jest precyzyjna diagnostyka pola magnetycznego. Działające na elektronikę wysoka temperatura (rzędu kilkuset °C) i silne promieniowanie o wielu składnikach sprawiają, że większość czujników komercyjnych nie jest w stanie pracować w takich układach. Prowadzone są badania nad detektorami metalowymi opartymi np. na chromie czy bizmucie, jednak w ich przypadku problem stanowią niska czułość oraz podatność na uszkodzenia radiacyjne.

Badane są również układy wykonane w technologii kwaziswobodnego grafenu epitaksjalnego na węgliku krzemu. Warstwy grafenu mogą być formowane w bardzo czułe sensory efektu Halla. Zbadana została już odporność grafenu na działanie wiązek jonów, protonów i elektronów. W pracy, która ukazała się w czasopiśmie Applied Surface Science, po raz pierwszy sprawdzono wpływ prędkich neutronów na układ detektora opartego na grafenie. Strukturę wytworzoną przez Instytut Mikroelektroniki i Fotoniki funkcjonujący w Sieci Łukasiewicz stanowiły warstwy grafenu na wysyconej atomami wodoru powierzchni węglika krzemu i pokryte warstwą ochronną z Al2O3. Układ został następnie poddany napromienieniu neutronami prędkimi wewnątrz rdzenia reaktora MARIA w NCBJ.

„Zamontowana w rdzeniu reaktora MARIA unikatowa instalacja do napromieniania neutronami prędkimi pozwala nam przeprowadzać badania materiałów, bądź podzespołów przewidywanych do wykorzystania w układach termojądrowych, w których także są generowane prędkie neutrony” – opowiada dr inż. Rafał Prokopowicz, kierownik Zakładu Badań Reaktorowych NCBJ, współautor pracy. „W przypadku badań nad strukturami detekcyjnymi z grafenu, próbki napromienialiśmy przez ponad 120 godzin neutronami prędkimi o fluencji rzędu 10¹⁷ cm^-2, by oddać warunki, na jakie narażona jest elektronika w instalacjach termojądrowych” – dodaje mgr Maciej Ziemba z Zakładu Badań Reaktorowych.

Strukturę i właściwości elektryczne próbek, zarówno przed jak i po napromienianiu, zbadano w Instytucie Fizyki Politechniki Poznańskiej. Wykorzystano do tego spektroskopię Ramana, badania efektu Halla oraz modelowanie z użyciem teorii funkcjonału gęstości. Charakteryzację przeprowadzano po wygrzewaniu w temperaturach od 100 do 350°C. Dzięki temu wykryto na przykład, że w materiale pojawia się zależność właściwości elektrycznych od temperatury, która nie występowała przed umieszczeniem próbek w strumieniu neutronów.

Na podstawie badań oceniono odporność grafenu na promieniowanie neutronowe jako bardzo dobrą. Wykryta gęstość uszkodzeń radiacyjnych potwierdziła dość niski przekrój czynny grafenu na oddziaływanie z neutronami prędkimi. Mimo uszkodzeń, czułość układu z grafenem na pole magnetyczne pozostaje kilka rzędów wielkości większa, niż w odpowiednikach bazujących na metalach. Dodatkowo, duża część uszkodzeń była związana nie z samymi warstwami grafenu, a z warstwą wodoru, która przy temperaturach, jakie będą panować w instalacjach takich jak DEMO, wykazuje wręcz pewien potencjał samo-naprawczy. Grafenowe detektory pola magnetycznego mogą więc stanowić obiecujące struktury do wykorzystania w reaktorach termojądrowych, w związku z czym prowadzone będą nad nimi dalsze badania.

Pełne wyniki badań są dostępne w pracy: Semir El-Ahmar, Maciej J. Szary, Tymoteusz Ciuk, Rafał Prokopowicz, Artur Dobrowolski, Jakub Jagiełło, Maciej Ziemba, Graphene on SiC as a promising platform for magnetic field detection under neutron irradiation, Applied Surface Science, Volume 590, 2022, 152992, ISSN 0169-4332, https://doi.org/10.1016/j.apsusc.2022.152992

Informacja uzupełniająca

Narodowe Centrum Badań Jądrowych jest jednym z największych instytutów badawczych w Polsce zatrudniającym ok. 1100 pracowników, w tym ponad 200 osób ze stopniem naukowym doktora, z czego ok. 80 osób ma status samodzielnych pracowników naukowych. W NCBJ pracuje ponad 200 osób z tytułem zawodowym inżyniera. Główna siedziba instytutu znajduje się w Otwocku, w dzielnicy Świerk, gdzie zlokalizowany jest ośrodek jądrowy należący do NCBJ, w tym reaktor badawczy MARIA. Instytut prowadzi badania naukowe i prace rozwojowe oraz wdrożeniowe w obszarze powiązanym z szeroko rozumianą fizyką subatomową, fizyką promieniowania, fizyką i technologiami jądrowymi oraz plazmowymi, fizyką materiałową, urządzeniami do akceleracji cząstek oraz detektorami, zastosowaniem tych urządzeń w medycynie i gospodarce oraz badaniami i produkcją radiofarmaceutyków. Instytut posiada najwyższą kategorię A+ przyznaną w wyniku oceny polskich jednostek naukowych dokonanej w 2017 r. Pozycję naukową instytutu wyznacza także liczba publikacji (ponad 500 rocznie) i liczba cytowań mierzona indeksem Hirscha (ponad 180). Są to wartości lokujące NCBJ w ścisłej czołówce wszystkich jednostek badawczych i akademickich w Polsce prowadzących porównywalne badania.

Informacja rozszerzona na stronie NCBJ: https://www.ncbj.gov.pl/aktualnosci/grafen-jako-detektor-pola-magnetycznego-reaktorach-termojadrowych

Ilustracje: Wizualizacja przebiegu obróbki struktur grafenowych przed badaniem właściwości. Źródło: https://ars.els-cdn.com/content/image/1-s2.0-S0169433222005608-ga1_lrg.jpg

Materiał przygotowali: Piotr Spinalski, Marek Pawłowski